“АЛ-ЖОМЕЪ АС-САҲИҲ” АСАРИ МЕТОДОЛОГИЯСИ ВА ТАЪСИРИ

Резюме

Ушбу мақолада Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий ижоди, хусусан, унинг “Ал-жомеъ ас-Саҳиҳ” асарининг услуби, аҳамияти, шахс ва жамият маънавий ривожланишига таъсири ёритилган.

Resume

This article covers the work of Abu Abdullah Muhammad ibn Ismail al-Bukhari, in particular, the style of his famous "Al-Jami' as Sahih", the importance of the work, its influence on the spiritual development of the individual and society.

Резюме

В данной статье рассматривается творчество Абу Абдуллы Мухаммада ибн Исмаила аль-Бухари, в частности стиль его знаменитого «Аль-Джами' ас-Сахих», значение произведения и его влияние на духовное развитие личности. и общество.

Калит сўзлар: Мерос, Имом Бухорий, саҳиҳ, ҳадис, ҳадис илми, “Ал-Жомиъ ас Саҳиҳ”, услуб, мезон, ривоят занжири, адл, аниқлик, авлод яхлитлиги, тавотир, мувофиқлик, келишув, маънавий-ахлоқий камолот, диний бағрикенглик.

Key words: Inheritance, Imam Bukhari, sahih, hadith, science of hadith, "Al-Jami' as Sahih", style, criterion, chain of narration, justice, accuracy, integrity of generation, tawatir, conformity, agreement, spiritual and moral maturity, religious tolerance.

Ключевые слова: Наследование, Имам Бухари, сахих, хадис, наука о хадисах, «Аль-Джами' как Сахих», стиль, критерий, цепочка повествования, справедливость, точность, целостность поколений, таватир, совместимость, согласие, духовно-нравственное совершенство, религиозная толерантность.

Бугунги кунда жаҳонда миллий, диний ва умуминсоний қадриятларни асраб-авайлаш, ижтимоий-фалсафий жиҳатларини ҳамда маънавий жараёнларни таъминловчи омил усул, ва тартибга солувчи восита сифатида тадқиқ этиш илмий ва амалий аҳамиятга эгадир. Шахс муайян маданий- тарихий асосларга, хусусан, аждодлар меросига, унинг ҳаётбахш тамойилларига таянгандагина маънавий-ахлоқий камолотга эришади. Зеро, бугунги кунда тарихий хотирани уйғотиш, маънавий-ахлоқий тамойилларни ўрганиш ва тиклашга бўлган эҳтиёж уларни ўрганишнинг долзарблигини кўрсатмоқда. Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон “2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида” ги Фармонининг “Маънавий тараққиётни таъминлаш ва соҳани янги босқичга олиб чиқиш” бешинчи устувор йўналишида буюк аждодларимизнинг бой илмий таълимотларини чуқур ўрганиш ва уни кенг тарғиб етиш вазифаси белгиланди.

Нафақат диёримизда, балки бутун Ислом оламидаги улуғ алломалармиздан бири, ҳадис илми бўйича нодир асарлар яратган ватандошимиз Имом Бухорийнинг илмий мероси ўзининг ҳажми, замонасининг диний ва ижтимоий фанларини тўла-тўкис қамраб олгани билан тадқиқочиларни ўзига жал қилиб келмоқда. “Буюк мутафаккир ва алломаларимизнинг ислом маданиятини равнақ топтиришга қўшган бетакрор ҳиссаси тўғрисида сўз юритганда, энг аввало, ҳақли равишда мусулмон оламида “муҳаддислар султони” дея улкан шуҳрат қозонган Имом Бухорий бобомизнинг муборак номларини ҳурмат-эҳтиром билан тилга оламиз. Бу мўътабар зот меросининг гултожи бўлмиш энг ишончли ҳадислар тўплами – “Ал-жомеъ ас-Саҳиҳ” китоби ислом динида Қуръони каримдан кейинги иккинчи муқаддас манбаъ бўлиб, аҳли ислом эътиқодига кўра, у башарият томонидан битилган китобларнинг энг улуғи ҳисобланади. Мана, ўн икки асрдирки, бу китоб миллионлаб инсонлар қалбини имон нури билан мунаввар этиб, Ҳақ ва диёнат йўлига чорлаб келмоқда”[1]. Шу нуқтаи назардан, Имом Бухорийнинг “Ал-жомеъ ас Саҳиҳ” (“Саҳиҳ ул-Бухорий”) асари ислом амалиёти, одоб-ахлоқи, динлараро мулоқот ва илм-фан тараққиётига таъсири нуқтаи назаридан ўта долзарблигича қолмоқда.

Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, асар ўзининг пухта услуби туфайли ислом адабиётидаги энг саҳиҳ ҳадис тўпламларидан бири сифатида кенг эътироф этилган. Жумладан, таниқли ислом олими ва Жоржтаун университети профессори доктор Браун ҳадис адабиёти ва ҳадис тўпловчилар, жумладан, Имом Бухорий қўллаган услублар ҳақида фикрлар билдирган. Исломшунослик соҳасидаги сермаҳсул ёзувчи ва олим доктор Ҳаддод ислом ҳуқуқшунослигидаги аҳамияти ва унинг ислом тафаккури ривожига таъсири ҳақида ёзган. Ҳадис илмидаги тажрибаси билан машҳур бўлган доктор ал-Азамий ҳадис тўпламларининг услуби ва ишончлилиги бўйича бир қанча китоблар муаллифи, жумладан “Саҳиҳ ул-Бухорий” асаридир. Етук ислом олими ва тарихчиси, доктор Ҳамидулланинг ҳадис илми ва “Саҳиҳ ул-Бухорий” нинг пайғамбарлик анъаналарини сақлашдаги аҳамияти ҳақидаги тадқиқотлари кўпчилик томонидан ҳурмат қилинади. Ислом фиқҳ ва ахлоқшунос олими сифатида доктор Камолий “Саҳиҳ ал-Бухорий” нинг ислом одоб-ахлоқига таъсири ва ҳадиснинг замонавий шароитларда қўлланилишини ўрганиб чиқди. Исломий мавзулардаги маърузалари ва асарлари билан машҳур бўлган доктор Қози “Саҳиҳ ул- Бухорий” нинг ҳадис илмидаги аҳамияти ва унинг замонавий ислом тафаккуридаги аҳамиятига тўхталиб ўтади.

Ҳадислар мусулмонлар учун муҳим йўл-йўриқлар бўлиб, ислом динининг амалий жиҳатларини ёритиб беради ҳамда Муҳаммад Пайғамбар (с.а.в.) нинг ҳаёти ва характерини ёритади. Улар Қуръонни тўлдиради, ислом таълимотларини тушуниш ва амалга ошириш учун батафсил асосни таклиф қилади. Бироқ ислом жамоатчилиги кенгайиб боргани сари саҳиҳ ва ишончсиз ривоятларни фарқлаш ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиб, ҳадис илмининг ривожланишига сабаб бўлди. Ҳадис услубиятининг замирида иснод ёки ривоят занжири ётади. Бу занжир маълум бир ҳадиснинг оғзаки ривоятини Муҳаммад Пайғамбардан (с.а.в.) эшитган асл ровийга бориб тақалади. Занжирдаги ҳар бир ровийнинг ишончлилиги, уларнинг характери, хотираси ва ҳадисни етказишдаги аниқлиги ҳисобга олинган ҳолда синчковлик билан баҳоланади. Уламолар ривоят занжирининг ишончлилигини баҳолашдан ташқари, ҳадис мазмунини (матн) синчиклаб текширадилар. Ҳадис ўрнатилган ислом тамойилларига мувофиқ бўлиши ва унинг хабари бошқа саҳиҳ ривоятларга ёки Қуръонга зид бўлмаслиги керак. Мазмунга баҳо бериш, тўқима ёки ишончсиз ривоятларнинг саҳиҳ ҳадислар жамланмасига кирмаслигини таъминлайди.

Ҳадислар саҳиҳлигига қараб қуйидаги турларга бўлинади:

“Саҳиҳ” – бу ҳадислар мустаҳкам ва ишончли ривоят занжирига ва соғлом мазмунга эга. Улар энг ишончли деб ҳисобланади.

Ҳасан (Яхши) – бу каби ҳадислар саҳиҳ ҳадислар каби кучли бўлмаса ҳам, ишончли ҳисобланади.

Даъиф (Заиф) – бу ҳадисларни нақл қилиш занжирида нуқсонлар бор, бу уларнинг ишончлилигини камайтиради. Улар эҳтиёткорлик билан қўлланилади ва қонуний қарорлар учун асос сифатида мос келмайди.

Имом ал-Бухорий ҳадисларни тўплашда жуда аниқ методдан фойдаланган. У турли оқимлардан келадиган ҳадисларнинг барчасини ажратиб олган. Шунингдек, ҳадис айтувчилар рўйхати, яъни санадда узилишлар ёки чалкашликлар бўлса, бундай ҳадисларни инобатга олмаган.

Қуръондан кейинги энг саҳиҳ китоб деб аталадиган “Ал-жомеъ ас-Саҳиҳ” 7563 ҳадисдан иборат. “Жомеъ” тушунчаси “Ҳадисларнинг барча қисмларини жамловчи” маъносини англатади. Яъни, илоҳиёт, фиқҳ, ахлоқ, ижтимоий хулқ-атвор, шахсий хулқ-атвор, оилавий ҳаёт ва бошқаларни ўз ичига олган яхлит кўринишни ўз ичига олган китоб маъносини билдиради. “Ҳадис” арабча сўз бўлиб, ўзбек тилида “гап”, “сўз”, “хабар”, “ҳикоя”, “янги”, “замонавий” деган маъноларни англатади. Истилоҳда эса Пайғамбар (с.а.в.) томонидан айтилган сўзлар, қилинган ишлар, унинг тақрирлари, ташқи кўриниши ва ахлоқига оид сифатлар ҳақидаги маълумотларни ўз ичига қамраб олган ривоятларга нисбатан қўлланилади. Исломшуносликка оид илмлар, хусусан ҳадис илмларига бағишланган асарларда “ҳадис” атамасига синоним тарзда сунна, хабар, осор, ривоят каби сўзлар қўлланилган.

“Ал-жомеъ ас-Саҳиҳ” пухта ва иерархик тузилишга эга бўлиб, у китоблардан бошланади, кейин боблар ва ниҳоят, алоҳида ҳадислар келади. Асар 97 китоб ва 3881 бобдан иборат, унда 7563 ҳадис келтирилган. Китобнинг ҳошиясидаги муаллақ ҳадислар 1391 та, бирон-бир ҳадисга эргашиб, уни тўлдириб келган ҳадислар 344 та, барча ҳадисларнинг адади 9082 тага етади. Бобларда эътиқодлар, маросимлар, ахлоқ, ҳуқуқий масалалар ва бошқаларни ўз ичига олган турли мавзуларни қамраб олади. Имом Бухорий ҳар бир бобда шу бобнинг мавзусига тегишли саҳиҳ ҳадисларни тақдим этади. Бу ҳадислар Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) га тегишли бўлиб, уларга ҳадиснинг Пайғамбарга нақл қилинишини кузатиб борадиган ровийлар занжири (иснод) мавжуд. Ҳар бир бобнинг бошида энг долзарб ва кенг қўлланилиши мумкин бўлган ҳадисларни жойлаштирадиган тарзда тузилган. Бу ўқувчиларнинг ушбу мавзу билан боғлиқ исломнинг асосий таълимотлари ва тамойилларига осонгина киришини таъминлайди. Имом Бухорий ҳадисларни тақдим этишдан ташқари, ҳадисларнинг мазмуни ёки маъносини аниқлаштириш учун кўпинча қисқача хулосалар ёки тушунтиришлар (матн) беради. Аллома аниқ ҳадисларни осонлик билан олиш учун аниқ ва изчил маълумотнома тизимидан фойдаланади. Ҳар бир ҳадис ўзига хос рақам билан белгиланади, бу олимлар ва талабалар учун иқтибос келтириш ва ўзаро боғланишни осонлаштиради. Баъзи бобларда фақат оятлар ёзилган ва ҳадислар муҳокама қилинмаган, у ҳадисни фақат Пайғамбар билан ривоят қилган ва уни муаллақ қилган, яъни фақат далил сифатида ишлатилади “Аллоҳ таоло сизларнинг орангиздаги иймон келтирганларни ва илмни юксалтирганларни бу дунёда ярлақаб, мартабасини улуғ қилгайдир, охиратда жаннатга кирмоқликни насиб этгусидир.Аллоҳ таоло қилаётган ишларингиздан хабардордир”[2]. Баъзан нафақат тафсирларини ёзган оятлар, балки муҳим фикрларни ҳам кўрсатади. Мақсад нафақат саҳиҳ ҳадисларни тўплаш, балки ўша ҳадис билан боғлиқ муаммоларни шарҳлаш эди. Баъзида Қуръон далиллари бўлган сарлавҳа билан муаммони муҳокама қилган ва ҳадисни Қуръон нурида саҳиҳ сифатида исботлайди. Аллоҳ таоло бу хусусда: “Намоз вақтлари мўъмин бандаларга Китобда белгилаб берилмишдир”[3], - дейди. Бир хил ҳолатда далиллар бошқача, яъни ҳадислар орасида ўхшашликни афзал кўрилган ва сарлавҳада бу мослашувларни муҳокама қилган. Жумладан, “Намозда қилинадиган ҳаракатлар тўғрисидаги боблар”[4]. Асарда оддий бир муаммони унчалик бўлмаган сарлавҳа сифатида муҳокама қилгани ҳам кўринади. Масалан, “Азон (айтиш) китоби”. Лекин бу китоб 7 боб ва ҳар бир боб ўнтадан бир юз олтмиш беш сарлавҳаларни қамраб олган ва азоннинг ҳар бир китоби каби муҳимдир. Имом Бухорий баъзан саҳобалар, ворислар фикридан фойдаланган ёки бирон бир нарсани ёзган сарлавҳа сифатида оятни келтиради. “Абу Саъид ал-Худрийдан: “Жаноб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам енги йўқ ва тор кийим киймоқни, тиззани қучоқлаб, олдини очиб ўтирмоқни қаттиқ қораладилар”[5].

Имом Бухорий кўплаб ҳадислар ривоят қилган, уларда турли маънолар берилган. Баъзи ровийлар Ҳадисни қисқача муҳокама қиладилар, лекин батафсил баён қиладилар. Демак, Имом Бухорий уларни бошқа ровийлар қийинчиликка дуч келмасликлари учун шундай қилиб ривоят қилган. Ҳадисларда фарқлар кўзга ташланади. Масалан, бир ҳадис бир ривоятга кўра турли бир маънони ва бошқа ҳикояда уни бошқа маънода ишлатади. Бу турли бобларнинг сарлавҳаси билан боғлиқ бўлган ҳолатдир. Ал-Бухорийнинг фиқҳ методологиясининг талқини унинг ҳадис соҳасидаги тажрибасига мос келади. Аллома ровийлардан кўра тарихни биринчи ўринга қўяди ва Қуръонни қонуннинг биринчи манбаи сифатида қўяди. Ҳар бир боб (китоб) олдидан Қуръондан иқтибослар, кейин эса ишончли ҳадис келтирилган.

Кўплаб олимлар Имом Бухорийнинг ҳадисни тасдиқлаш методологияси (услубияти) таҳлили устида чуқур изланишлар олиб борганлар. Уларда унинг қатъий мезонлари, масалан, ровийларнинг узлуксиз занжири (иснод) ва ровийларнинг ахлоқий яхлитлиги (адала) талаби таъкидланади. “Саҳиҳ ул- Бухорий” нинг белгиловчи хусусиятларидан бири Имом Бухорийнинг ҳадисларни киритиш бўйича қатъий мезонларидир. У ҳар бир ҳадиснинг қатъий саҳиҳлик шартларига жавоб беришини талаб қилди ва фақат энг ишончли ва ҳужжатли ривоятлар тўпламга киритилишини таъминлади. Имом Бухорий аутентификatsiя қилиш (тастиқлаш) учун қатъий мезонлардан фойдаланган ҳолда ҳадис илмида олтин стандарт ўрнатди. Бухорий ҳадислар тўплашда кимнидир тўғри ёки ёлғончи деб айтганини камдан-кам учратиш мумкин. Бунинг ўрнига, у фойдаланган энг кучли танбеҳ ал-жарҳ “заиф ҳадис” дир. Буни у инсониятга бўлган муносабати ва камтарлик шакли сифатида қилган ва “Саҳиҳ” (“ишончли”), “Ҳасан” (“яхши”) ва “Даъиф” (“заиф”) ҳадисларни саҳиҳлик даражасига кўра таснифлашда қўллаган.

Имом Бухорий ҳадиснинг саҳиҳлигини баҳолашда қатъий мезонларга эга бўлган ва бу мезонларга ҳадис ва ислом фиқҳи олимлари кўпчилик томонидан ҳурмат қилинади ва уларга амал қилади. Ҳадиснинг саҳиҳлигини аниқлаш учун қўлланган асосий мезонлар:

Ривоят занжири: Имом Бухорий ровийлар занжирига катта аҳамият берган. Ҳадисда Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) га бориб тақаладиган узлуксиз ровийлар занжиридаги ҳар бир ровий ишончли (одил) ва кучли хотирага эга бўлиши керак.

Адл (Ровийларнинг тўғрилиги): Занжирдаги барча ровийлар ўзларининг ахлоқий поклиги ва тақвоси билан танилган бўлиши керак. Улар ҳар қандай катта гуноҳлардан пок бўлишлари ва ҳалоллик ва солиҳлик учун обрўга эга бўлишлари керак.

Дабт (Аниқлик): Ровийлар хотира ва ривоятда аниқ бўлиши ва ҳадисни етказишда хатога йўл қўймасликлари керак.

“Адалат табақат” (“Авлод яхлитлиги”): Занжирдаги ровийлар олдинги авлоддаги ровийлар билан учрашиш ёки улардан эшитиш имкони бўлган авлодга тегишли бўлиши керак. Бу занжирнинг узлюксизлигини ўрнатишга ёрдам беради.

Тавотур (Ровийларнинг кўплиги): Имом Бухорий бир нечта ровийлар занжири (мутаватир) билан ривоят қилинган ҳадисларни афзал кўрган, чунки улар ровийларнинг кўплиги сабабли кучлироқ ва ишончлироқ ҳисобланади.

“Иллоҳ” нинг йўқлиги (яширин нуқсонлар): Имом Бухорий ҳадиснинг саҳиҳлигига шубҳа туғдирадиган ҳар қандай яширин нуқсон ва номувофиқликларни ровийлар ва ҳадис матнини текширишда ўта синчковлик билан ҳаракат қилган.

Ўрнатилган суннатга мувофиқлиги: Ҳадис мазмуни ислом фиқҳи ёки Қуръоннинг ўрнатилган тамойилларига зид бўлмаслиги керак. Бошқа саҳиҳ ҳадислар ва ислом таълимотлари билан ҳамоҳанг бўлган ҳадисларга устунлик берилди.

Шўарнинг йўқлиги (бидъат): Бидъат ёки асосий исломий эътиқод ва амалиётлардан четга чиқиш элементларини ўз ичига олган ҳадислар рад этилди.

Белгиланган одатларга мувофиқлиги: Имом Бухорий ҳадиснинг Пайғамбаримиз (саҳобалар) ва мусулмонларнинг илк авлодлари (Салаф) амалларига мос келадими ёки йўқлигини ҳам кўриб чиқди.

Яширин нуқсонлар ва заифликлар йўқлиги: Ҳадисда яширин нуқсонлар бўлмаслиги керак, масалан, занжирдаги ишончсиз ровийлар, гарчи улар дарҳол кўринмаса ҳам.

Бошқа саҳиҳ тўпламлар билан келишув: Имом Бухорий ҳадиснинг изчиллигини таъминлаш ва саҳиҳлигини мустаҳкамлаш учун кўпинча ҳадисларни бошқа ишончли ҳадис тўпламлари, масалан, “Саҳиҳ Муслим” билан ўзаро боғлаган.

“У бундай усул билан саҳиҳ ҳадисларни жамлашга киришган биринчи муҳаддисдир. Кейинчалик, у энг кўп ишлатиладиган китобга айланади ва ҳозиргача асосий манба сифатида қўлланилади”[6].

Мазкур асар ўзининг синчковлик билан тасдиқланиши ва ҳадисларнинг тўлиқ тўплами орқали ислом фиқҳи, илоҳиёт ва ахлоқ илмига чуқур ва доимий таъсир кўрсатган. Унинг ислом уламолари ва ҳуқуқшунослари учун бирламчи манба сифатидаги роли унинг ислом илми ва амалиётининг тамал тоши сифатидаги мавқеини мустаҳкамлади, асрлар давомида ислом ривожи ва тушунчасини шакллантирди ва бугунги кунда ҳам буни давом эттирмоқда.

Асар ислом ҳуқуқшуносларига турли масалалар, жумладан, оилавий қонунлар, тижорат битимлари ва овқатланиш чекловлари бўйича қонуний ҳукмлар (фатво) ишлаб чиқишда ёрдам берувчи муҳим ҳадисларни тақдим этади. У саҳиҳ анъаналарга мос тарзда ислом қонунларини қўллашни таъминлайди. Кўпгина ҳадисларда адолат, тенглик ва адолат муҳимлигига урғу берилган. Асардаги ҳадислар Ислом уламолари ўртасида турли ҳуқуқий масалаларда ижмо ўрнатишда ҳал қилувчи рол ўйнаган. Агар ҳадис Имом Бухорий томонидан тасдиқланган бўлса, у ислом ҳуқуқий анъаналари доирасида келишувга эришишда муҳим аҳамиятга эга ҳисобланган.

Ҳадислар Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) таълимотлари ва хатти-ҳаракатларидан келиб чиққан кенг қамровли ахлоқий асосни тақдим этади.”Учта хислатни ўзида мужассам қилган кишининг иймони мукаммал бўлгайдир: инсофли ва адолатли бўлмоқ; барчага салом бермоқ; камбағаллигида ҳам садақа бериб турмоқ”[7]. У мусулмонларнинг кундалик ҳаётида йўл кўрсатади, ҳалоллик, меҳрибонлик, камтарлик ва раҳм-шафқатга ундайди. “Муҳаммад Исмоил ал-Бухорий асарлари нафақат диний билимларни, балки одоб-ахлоқни, юксак инсонийликни тарғиб қилади. Хусусан, “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ” асарида илм, одоб, кийиниш, овқат ейиш, одамлар билан муомала қилиш кенг ёритилган. Бу асарда инсонни комилликка ундайдиган инсоний фазилатлар қаторида, ахлоқий жиҳатдан пок, меҳрибонлик, саховатлилик, очиқ кўнгиллилик, ота-онага эътибор, катталарга ҳурмат, болаларга ғамхўрлик ва қариндошлар, камбағал ва муҳтожларга меҳр-оқибат, юртга муҳаббат, меҳнат ва касбни улуғлаш, ҳалоллик, поклик, ўзаро дўстлик, тинч-тотув яшаш каби фазилатлар юксак қадрланади”[8].

Ҳадисларда дин вакилларига нисбатан бағрикенглик, ҳурмат ва тушунишни тарғиб қилувчи ҳадислар мавжуд. Улар мусулмонларни турли диний келиб чиқиши бўлган шахслар билан тинч мулоқот ва ҳамкорлик қилишга ундайди. Бу асарни ўрганиш Ислом ва бошқа йирик динлар ўртасидаги тавҳид, раҳм-шафқат ва ахлоқий жавобгарлик каби умумий қадриятларни ажратиб кўрсатиши мумкин. Бу муштарак замин динлараро самарали мулоқот учун асос бўлиб хизмат қилишига олиб келади.

Имом Бухорийнинг мазкур асарининг турли фанларга бўлган чуқур таъсири вақтлар ўтиб, унинг меросини замонавий олимлар учун катта қизиқиш мавзусига айлантирди. Имом Бухорий тўплаган ҳадисда Муҳаммад (с.а.в.) давридаги саломатлик ва тиббиётга оид қимматли фикрлар мавжуд. Унинг башоратли тиббиёт ҳақидаги ҳужжатлари анъанавий даволаш усуллари ва уларнинг илмий асосларини ўрганувчи замонавий тадқиқотчиларнинг қизиқишини уйғотди, ҳадисларда инсоннинг хулқ-атвори ва ахлоқининг кенг доирасига тўхталиб, психология ва ахлоқ соҳасидаги замонавий тадқиқотлар учун асос яратади. Унинг Пайғамбар ва илк ислом жамиятининг ижтимоий ўзаро муносабатларини синчковлик билан қайд этиши замонавий социология контекстида ўрганилиши мумкин бўлган ижтимоий нормаларнинг ривожланиши ҳақида қимматли фикрларни тақдим этади. Ҳадисда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва барқарор ҳаётга ҳаволалар мавжуд бўлиб, улар экологияни муҳофаза қилиш ҳақидаги замонавий муаммоларга мос келади. Шунингдек, “Ал-жомеъ ас-Саҳиҳ” даги тилнинг аниқлиги тилшунос олимларнинг эътиборини тортди, Пайғамбаримиз давридаги араб тилининг тил бойлигини таъкидлади.

ОЧИЛОВА БАХТИ МУРОДОВНА,

Фалсафа фанлари доктори, профессор.

Жиззах давлат педагогика университети

[1] https://religions.uz/news/detail?id=501

[2] Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ. Тошкент, “Бош қомуслар таҳририяти”, 1991.- Б-28.

[3] Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ. Тошкент, “Бош қомуслар таҳририяти”, 1991.- Б-239.

[4] Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ. Тошкент, “Бош қомуслар таҳририяти”, 1991. - Б-321.

[5] Ал-жомеъ ас-Саҳиҳ. Тошкент, “Бош қомуслар таҳририяти”, 1991.- Б-113.

[6] https://www.academia.edu/39747592/The Methodology of the Book of Sahih Bukhari.

[7] Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ. Тошкент, “Бош қомуслар таҳририяти”, 1991. – Б.-16.

[8] https://www.ajtmr.com/papers/Vol12Issue1/Vol12Iss1_P5.pdf