МОВАРОУННАҲР ИЛК МУҲАДДИСЛАРИДАН БЎЛГАН ИМОМ ПОЙКАНДИЙ ҲАЁТИНИНГ МАНБАЛАРДА ЁРИТИЛИШИ

Ислом динида илм ўрганишнинг энг аҳамиятли жиҳатларидан бири бу талаби илм йўлида бир мамлакатдан бошқа бир мамлакатга, бир юртдан бошқа бир юртга сафар қилишдир. Илм йўлидаги сафар вақтида дуч келадиган машаққат, камбағаллик ва қийинчиликларни писанд этмасдан сафар қилиш эътиборга сазовордир. Қадимда ўтган муҳаддис олимлар ҳақларида шундай дейишади: улар сафар қилувчи одамларнинг энг шижоатлилари машаққатларга сабрлиларидир. Саҳобалар ислом фатҳи даврида турли юртларга тарқалиб, Форс, Ироқ, Миср ва Шом ўлкаларида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)дан ўрганган ҳадисларини тарқатдилар. Улардан  тобеинлар, тобеинлардан эса улардан кейингилар ўргандилар. Ҳар бир юртда шундай ҳадис бўлганки, уни бошқа юртларда билишмас эди. Шунинг учун, олимлар бошқа юртларга ўша ўлка аҳолисидан янги ҳадисларни йиғиш учун сафар қилишга жидду жаҳд қилиб, у ерда билмаган ҳадисларини тўплашган. Уларнинг кучли орзу истаклари ҳар қандай қийинчиликни енгиб ўтиб, барча машаққатларни енгиллаштирган. 

Шунингдек, ислом оламида маданиятни ёйишда ҳадис илми катта из қолдирган. Инсонлар ҳадис ўрганишга саъй-ҳаракат қилишган. Илм юртлари гўёки ҳадис атрофида шакллангандек эди. У юртларга толиби илмлар узоқ ислом давлатларидан келишар эди. Улар уламо ва машойихлардан илм ўрганиб, барча ислом мамлакатларини айланиб чиқар эдилар. Агар бирор муҳаддис олимнинг таржимасини ўқисангиз, унинг илм йўлидаги сафарини ўз ичига олган ҳаётининг катта қисми кўрмасликнинг иложи йўқ. Бунинг ажабланарли жойи йўқ. Ислом маданияти тарихида ровийлар кам бўлмаган, улар илмли ва мутафаккир инсонларнинг олтмиш фоизидан ортиғини ташкил қиладилар. 

Шуни айтиш мумкинки, дарҳақиқат, узоқданми ёки яқинданми ҳадис етказиш ва уни ривоят қилишда иштирок этмаган бирор-бир олимни топиш мушкулдир. Бу илмий фахр ҳисобланиб, камдан-камлари буни қилмаганлар ҳолос. Олимни ўзига хос (ҳофиз) лақаблар билан аталган. Шундай қилиб, ҳадис мусулмон халқларида илмда, маънавиятда ва қонунлар тузишда энг катта манба бўлиб хизмат қилган. Мисрг ислом фатҳи (милодий 641 йил/ ҳижрий 21 йил)дан буён ривожланди, гуллаб-яшнади ва мўл-кўлчиликка етишди. Миср аҳли иймон келтирди, бўйинларига солинган солиқларнинг оғирлигидан ширкка қайтишмади. Мисрни фатҳ қилган ва қўлга олган киши Амр ибн Ос розияллоҳу анҳу ҳисобланадилар. Умар Мисрни ўтроқ шаҳар қилибгина қолмай, унда ислом қанотларини кенг ёйди ва мамлакатга янги пойтахт бўлмиш Фустотга асос солди. Илм ва маънавият учун нур манбасига айланган Мисрдаги биринчи жомени барпо этди. 

Шунингдек, Миср буюк мужтаҳид илм эгаларининг гувоҳи бўлди. Қўшни мамлакатлардан, Мағриб, Андалусиядан ва исломий машриқ юртларидан толибу уламоларни ўзига жалб этувчи марказга айланди. Унга олди тарафидаги давлатлардан ва дарё орти мамлакатларидан ҳам келишар эди. Бунда дарё орти давлатлари дейишдан мурод бу: бу минтақада Хоразм кўли (ҳозирги Орол денгизи)га қуйилувчи Сайҳун (ҳозирги Сирдарё) ва Жайҳун (ҳозирги Амударё) оралиғида жойлашган ҳудудлар назарда тутилган. Сайҳун дарёсининг чап қирғоқлари эса Тохаристон ва Хутталонни ўз ичига олади. Бу давлатларга дарё орти юртлардан қадимги мусулмонлар кўчиб ўтишган. Бу юртлар ҳозирда Марказий Осиё давлатлари номи билан танилган. 

Дарҳақиқат, бу юртни зафарёр саркарда Қутайба бин Муслим Ал-боҳилий (мил. 669-715/ ҳиж. 46–96) Валид бин Абдулмалик (мил. 705–715 ҳиж. 86–96) халифалигида фатҳ қилган. Умавийлар давлати аҳоли ўртасида ислом динини ёйишда муваффақиятга эришди. Шунингдек, Аббосийлар давлати ҳам исломни ёйишни янада чуқурлаштиришда бу ўлкада муваффақият қозонибгина қолмай, ҳижрий учинчи милодий тўққизинчи асрда аниқ равшан ислом табиатини тус олдирди. Шундай қилиб, бу юрт ислом давлати таркибининг дарё ортидаги бир бўғинига айланди[1]. 

Дарё орти давлати муҳаддисларининг энг қадимгиларидан бири Имом Ал-Байкандий ҳисобланади. У Мисрга сафар қилиб у ерда бир муддат яшаган. Унинг исми Муҳаммад ибн Салом ибн Фараж aл-Бухорий, Абу Абдуллоҳ aл-Байкандийдир. У ҳижрий 162, милодий 769 йилда Жайҳун дарёси атрофидаги Бухоро юрти масканларидан бири бўлмиш Байканд шаҳрида таваллуд топган.

Байкандий умрининг дастлабки йилларида тижорат билан шуғулланган. Сўнг у илм талабига хусусан ҳадис илмини ўрганишга рағбат қилади. Илм талаби йўлида у ислом олами юртларига сафар қилган. У сафарини Бухоро юртига қўшни бўлмиш Хоразм юртидан бошлади. У ерда Абдулкарим ибн ал-Асвад ал-Басрий ва Муғийра ибн Мусодан[2] илм ўрганди. У дарё орти мамлакатларида барча илмларни эгаллаганидан сўнг ислом оламининг маркази Бағдодга йўл олади. У ерда эса, Абу Ал-Аҳвас Салом ибн Салим[3], Абу Исҳоқ ал-Фазорий, Суфён ибн Уяйна[4] ва бошқа уламолар суҳбатида бўлди.

Шундан сўнг Ибн Салом буюк олим Молик ибн Анасдан (мил.712–795/ҳиж.93­–179) илм ўрганиш мақсадида шаҳарга келади, лекин у ундан илм ўрганмайди[5]. Ибн Салом ўзи ҳақида шундай дейди: “Одамлар у ҳақида ўқиётганларида Молик ибн Анас ҳақида билдим, лекин ундан илм ўргана олмадим”[6]. Бу масала тортишувга сабаб бўлади, чунки нега Байкандий Имом Молик ибн Анасни кўриш учун дарё орти юртидан шаҳарга келади. Ундан бирор нарса ўрганмайдими?!

Бунинг сабаби қуйидагича бўлиши мумкин: дарҳақиқат, Ибн Салом таълим олишнинг тўғри йўли деб, шайх ўқиш ва унга шогирдлари қулоқ солиши ва ундан билим эгаллашлари, одамлар билан тўла мажлисларда яқин ўтириши деб билар эди. Чунки унинг ўзи ҳам Имом Моликдан тўғридан тўғри илм олишни хоҳлар эди. Шундан сўнг ўқиш, кейин ижозага имтиҳон топшириш ва сўнггида ижоза олишдан иборат эди бу йўл. Заҳабий шундай дейди: “Ўша пайтда машойихларнинг оммаси бўлиб, улар бир-бирларини лафзларидан билар эдилар”[7]. Балки, таълимдаги Имом Молик тариқатларига қайтишликнинг сабаби шудир. Бу усулда икки гуруҳ бўлиб, бирида ҳадис ўрганувчилар бўлса, иккинчисида эса йигитлар дуч келадиган ишларнинг ҳукмлари бўйича масалаларни ўрганувчилар бўлган. Ўқувчиларидан бир шундай дейди: “дарҳақиқат, у киши уйда дарс қилиб ўтирганларида олдиларига одамлар келишса, уларнинг олдиларига жориялари чиқиб сўрар эди – “сизлар ҳадис бўйича келдиларингми ёки бирор масала юзасиданми”? Агар улар “масала” дейишса, устоз чиқиб уларга фатвосини берар эдилар. Агар улар ҳадис дейишса, уларга ўтириб туринглар”, – деб, ўзлари ювиниш хонасига кириб, ювиниб, xушбўйланиб, янги либосларини ва саллаларини кийиб, уларнинг олдиларига ана шундай ҳолда, хушу билан чиқар эдилар. У киши оғизларига сабур баргидан солиб олар эдилар, натижада Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг ҳадисларидан фориғ бўлмагунларича оғзиларидан ёмон ҳид келмас эди[8]. 

Мен шундай дейман: “Байкандий Имом Моликнинг масалалар билан шуғулланувчи гуруҳига дуч келган. У ҳадис учун яна бир алоҳида гуруҳ бор эканлигини ва бу гуруҳда у излаб келган Бағийя ибн Салом борлигини билмаган. Шунинг учун у Имом Моликдан илм ўрганмаган.

Шундай қилиб, Ибн Салом Ҳижоздан Мисрга сафар қилган ва у ерда Али ибн Жаъд, Ҳасан ибн Сувари[9] ва бошқалардан илм ўрганган. Шуни эслаб ўтиш лозимки, дарҳақиқат, Ибн Салом илм олишга жуда ҳарис бўлган. Қизиқарлиси шундаки, у илм мажлисида қаламини синдириб қўяди ва у бир динордан қалам олишини айтиб жар солишларини буюради, шундай унга қаламлар учиб келади[10]. У ўзи ҳақида шундай дейди: “Илм олиш йўлида қирқ минг ва уни тарқатиш учун яна қирқ минг сарфладим”[11].

Ибн Салом талаби илм йўлига муҳаббат билан кириб келди ва унга бу йўлда мол-дунёнинг қизиғи йўқ эди. У шундай дейди: “Қирқ йил ичида Байканднинг бозорида ўтирмадим”. Шу билан бирга, у Заҳабий айтганидек: “Молк-мулк эгаси бўлган камтар инсон эди[12]. 

Юқоридагилардан хулоса қилишимиз мумкинки, Ибн Салом ислом оламининг улуғ масканларида бўлди ва ўз замонасининг кўплаб машойих уламоларидан дарс олди. Ҳаттоки, Заҳабий айтганидек, унинг устозларининг сони 400 тага етди[13]. У дарё орти мамлакатларидан тортиб Мисргача бўлган узоқ давом этган дунё бўйлаб сафарида кўплаб ҳадислар тўплашга муваффақ бўлди. У “беш мингта атрофида ҳадис ёд билар эди”[14]. Самъоний дейди: “Фақиҳ ва ишончли муҳаддис эди”[15]. Сафадий дейди: “У кўп дунё кезган ва кўп ёзган”[16]. Суютий у ҳақида дейди: “У катта муҳаддислардан бири бўлиб, унинг ҳадислари ва сафарлари кўп бўлган”[17]. Ибн Салом Хуросон минтақасининг хазиналаридан бир хазина бўлган. Аҳмад ибн Ҳайсам аш-Шоший шундай дейди: Хуросонда хазина иккитадур: бири Муҳаммад ибн Саломдаги хазина бўлса, иккинчиси Исҳоқ ибн Роҳавайҳдаги хазинадир”[18]. Яна шуни таъкидлаш лозимки, мазҳаблар ўртасида фиқҳий масалалардаги ихтилофларга қарамасдан Ибн Саломнинг замонасидаги уламолар билан алоқаси яхши бўлган. Бунга шайх Ал-Аҳнаф Бухорий ва Ал-Имом Аҳмад ибн Ҳафслар билан бўлган алоқасини мисол қилиб келтириш мумкин[19]. Заҳабий шундай дейди: “У билан Аҳмад ибн Ҳафс ўртасида биродарлик ва меҳр-оқибат бўлган. Лекин уларнинг ҳар иккиси ҳам турли хил мазҳабларда эдилар.

Ибн Салом aл-Байкандий ислом оламида ишончли муҳаддис сифатида шуҳрат қозонди. Унга тoлиби илмлар келдилар. Унинг илмидан сипқордилар ва хулқидан ўргандилар. Ибн Салом Бухоро шаҳрида илмий фаолиятни амалга оширишда муваффақиятга эришди. Талабаларда ҳадис илми ва бошқа илмларини ўрганишга меҳр-муҳаббат уйғотди.  Ал-Имом Муҳаммад ибн Исмоил Ал-Бухорий устози Ибн Саломдан ривоятлари китобларининг муқаддималарида келтирилади. (Ал-жоме ас-Саҳиҳ) (24). Муҳаммад ибн Иброҳим Ал-Бакрий[20], Абдуллоҳ ибн Восил[21], Абу Умар Муҳаммад ибн Бужайр aс-Самарқандий[22], Туфайл ибн Зайд ан-Насафий[23], Абдуллоҳ ибн Абдурроҳман aд-Доримий[24] ва бошқалар ҳадис илми билан шуғулланганлар.

Тарихий манбаларда айтилишича, Ибн Салом aл-Байкандий “Илм бобларининг барчасида китоб ёзган”[25]. Биз изланишларимиз давомида Имом Байкандийнинг “Таолиқ” номли китоби қўлёзмасининг электрон нусхасини топишга муваффақ бўлдик. Ушбу китоб ҳадисшуносликка оид бўлиб, қўлёзма Суриянинг Зоҳирийя кутубхонасида сақланади. Ҳозир ушбу асарни тадқиқ қилмоқдамиз. Шунингдек, Ибн Таймия ўзининг “Ал-фатово ал-кубро” асарида Имом Байкандийнинг “Ас-сунна вал жамоа” номли китобидан иқтибос келтиради[26]. Биз бу асарнинг бирор нусхасини топа олмадик. Ундан ташқари, бизга номаълум бўлган асарлари ҳам бўлган. 

Ҳижрий 225 милодий 839-йилнинг декабр ойида якшанба куни вафот этганлар. Аллоҳ у кишини раҳмат қилсин[27]. Ғунжор йўқолган китоби (Тарихи Бухоро)да шундай деб эслайди: Дарҳақиқат, у Мисрда вафот этди[28]. Хулоса қилиб айтганда, Ибн Салом ал-Байкандий Мисрга илм талабида борганларнинг биринчиларидан ҳисобланади ва у Бухорода илмий катта кенгаш тузишда муваффақиятга эришди. Бу айни вақтда суннати набавийя бўйича катта асарларнинг пайдо бўлиши учун асос эди. Масалан: Саҳиҳ ул-Бухорий, Сунани ад-Доримий” ва бошқалар.

Ҳасан Расулов,

Тошкент шаҳар Чилонзор тумани “Муҳсинхон Тўра Эшон” 

жоме масжиди имом-ноиби

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Заҳабий. Сияру аъломин нубало. 1/158.
2. Наршахий. Тарихи Бухоро.
3. Қози Иёз. Тартибул мадорик ва тақрибул масолик, 1/77.
4. Шайх Муҳаммад Абу Зуҳра. Исломий мазҳаблар тарихи, 395.
5. Мақризий. Ал-мақфир кабир, 5/714.
6. ابن حجر العسقلاني. تهذيب التهذيب. – بيروت: دار الفكر، 1984. – ج 9، ص 118.
7. ابن عماد الحنبلي. شذرات الذهاب. – دمشق: دار ابن كثير، 1986. – ج 2، ص 56.
8. خير الدين بن محمود الزركلي. الأعلام. – دمشق: دار العلم، 2002. – ج 6، ص 146.
9. الذهبي. تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير الأعلام. – بيروت: دور الكتب العربية ، 1987.  – ج 10 
10. شمس الدين الذهبي. تذكرة الحفاظ. – بيروت: دار الكتب العلمية، 1998.  – ج2.
11. .الصفدي. الوافي بالوفيات. – بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2000 . – ج 3، ص 96.
12. عبد الكريم السمعاني. الأنساب. – بيروت: دار الفكر، 2009.  – ج 1، ص 434. 
13. صفدي. الوافي بالوفيات. – بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2000 . – ج 3، ص 96. 
14. محمود محمد خلف. دراسات في تاريخ بلاد ما وراء النهر الإسلامية: منذ الفتح الإسلامي حتى القرن الرابع الهجري. – الإسكندرية: دار التعليم الجامعي، 2019. – ص 15.

[1] الذهبي. تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير الأعلام. – بيروت: دور الكتب العربية ، 1987.  – ج 10 ، ص 628.

[2] الصفدي. الوافي بالوفيات. – بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2000 . – ج 3، ص 96.

[3] ابن حجر العسقلاني. تهذيب التهذيب. – بيروت: دار الفكر، 1984. – ج 9، ص 118.

[4] ابن عماد الحنبلي. شذرات الذهاب. – دمشق: دار ابن كثير، 1986. – ج 2، ص 56.

[5] الذهبي. تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير الأعلام. – بيروت: دور الكتب العربية ، 1987.  – ج 16، ص 361.

[6] Ўша манба, ўша бет.

[7] Қози Иёз. Тартибул мадорик ва тақрибул масолик, 1/77; Шайх Муҳаммад Абу Зуҳра. Исломий мазҳаблар тарихи, 395.

[8] Мақризий. Ал-мақфир кабир, 5/714.

[9] الذهبي. تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير الأعلام. – بيروت: دور الكتب العربية ، 1987.  – ج 16، ص 359.

[10] الصفدي. الوافي بالوفيات. – بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2000 . – ج 3، ص 96.

[11] شمس الدين الذهبي. سير أعلام النبلاء. – بيروت: مؤسسة الرسالة، 1993. – ج 10، ص 629. 

[12] Ўша манба, – Б. 628.

[13] شمس الدين الذهبي. تذكرة الحفاظ. – بيروت: دار الكتب العلمية، 1998.  – ج2، ص 9.

[14] عبد الكريم السمعاني. الأنساب. – بيروت: دار الفكر، 2009.  – ج 1، ص 434. 

[15] الصفدي. الوافي بالوفيات. – بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2000 . – ج 3، ص 96. 

[16] خير الدين بن محمود الزركلي. الأعلام. – دمشق: دار العلم، 2002. – ج 6، ص 146.

[17] شمس الدين الذهبي. سير أعلام النبلاء. – بيروت: مؤسسة الرسالة، 1993. – ج 10، ص 628.

[18] Имом Абу Ҳафс Кабир Бухоро фақиҳларининг машҳурларидан. Имом Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг шогирдлардан (132–189 ҳижрий/ 749–804 милодий). Имом Абу Ҳафс (150 ҳижрий/797 милодий) Бухорода вафот этди (227/841 милодий). Заҳабий. Сияру аъломин нубало, 1/158, Наршахий. Тарихи Бухоро, – Б. 87-88.

[19] عبد الكريم السمعاني. الأنساب. – بيروت: دار الفكر، 2009.  – ج 1، ص 434.

[20] شمس الدين الذهبي. تذكرة الحفاظ. – بيروت: دار الكتب العلمية، 1998.  – ج2، ص 9.

[21] شمس الدين الذهبي. سير أعلام النبلاء. – بيروت: مؤسسة الرسالة، 1993. – ج 10، ص 628.

[22] الصفدي. الوافي بالوفيات. – بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2000 . – ج 3، ص 97.

[23] ابن حجر العسقلاني. تهذيب التهذيب. – بيروت: دار الفكر، 1984. – ج 9، ص 189.

[24] Ўша манба, ўша саҳифа. 

[25] Ибн Таймия. Ал-фатово ал-кубро. 6/358. 

[26] عبد الكريم السمعاني. الأنساب. – بيروت: دار الفكر، 2009.  – ج 3، ص 97.

[27] Мақризий. Ал-муқфил кабир, 5/714.

[28] Жалолиддин Суютий. Тобақот ал-ҳуффоз.