ИМОМ ТЕРМИЗИЙНИНГ “СУНАН” АСАРИДА ТИЖОРАТГА ОИД ҲАДИСЛАР ТАСНИФИ ВА УНИНГ АҲАМИЯТИ

Савдо ва тижоратнинг қоида ва ҳукмларини ўрганиш вожиб ёки мустаҳаб амал саналади. Тижорат билан шуғулланмоқчи бўлган одам ҳаромга кириб қолмаслиги учун савдо қоидаларини ўрганиши вожиб бўлади. Шу сабабли, илм олмай туриб тижорат билан шуғулланган киши қуйидаги икки гуноҳга аралашиб қолиши мумкин:

1. ўзи учун вожиб бўлган илмни олмай, жаҳолат ва бепарволикка йўл қўйиш;
2. тижоратда ҳаромга аралашиб қолиш.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу: “Бозоримизда савдо илмини яхши билмаган кишилар савдо қилмасин”, – деганлар.

Тижоратга доир кўп масалалар бор, шулардан биттасини оладиган бўлсак, “Ким ошди савдо” си.

Ким ошди савдо – бу ўзига хос хусусияти рақобат элементи бўлган маълум бир маҳсулотни сотиш. Унинг моҳияти шундан иборатки, савдо объектининг эгаси сифатида ишлайдиган шахс (шу жумладан, фирма ёки давлат) унга дастлабки нархни белгилайди. Ушбу процедурада қатнашганлар рақобатбардош шаклда сотиб олиш учун унинг нархини кўтаришни бошлайдилар. Баъзан якуний нарх ёрлиғи бошланғичдан бир неча марта фарқ қилиши мумкин. Ким ошди савдо ғолиби энг яхши нархни таклиф қиладиган киши. 

Бундан ташқари, амалда кўпинча "тескари (голландиялик) аукционлар"деб номланади. Бу базавий нарх эълон қилинганда нархни пасайтириш таклифи бўлиб, агар харидорлардан таклифлар бўлмаса, бир мунча вақт ўтгач у камаяди. Бу маҳсулотни сотиб олмоқчи бўлган одам пайдо бўлгунча содир бўлади.

Ислом уламоларининг кўпчилигига кўра, мусулмонларнинг ауксионларда иштирок этишига рухсат берилган. Бунинг фойдасига асосий далил ҳадисдир. 

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам тўқим ва қадаҳ сотдилар: «Мана бу тўқим ва қадаҳни ким олади?» – дедилар. «Икковини бир дирҳамга оламан», – деди бир одам. «Ким ошди?» дедилар Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам. Шунда бир киши икки дирҳам берди ва ўшанга сотдилар». Термизий ривоят қилган.

Шу билан бирга, агар бир қатор талаблар бажарилса, ким ошди савдони жоиз деб ҳисоблаш мумкин. Биринчидан, нарх таклиф этувчилар томонидан маҳсулотни сотиб олиш ниятида шиширилиши керак ва нархни сунъий равишда пуфлаш орқали уни бошқа биров сотиб олишига йўл қўймаслик керак. Термизий ривоят қилган ҳадисда пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) молга нарх-навони пуфлашни ман етгани таъкидланади. Иккинчидан, рақобат тартиби адолатли бўлиши керак. Сотувчининг потенциал харидорлардан бири билан баъзи махфий келишувларга эга бўлиши қабул қилиниши мумкин эмас, ким ошди савдо ёки тендернинг ўзи эса фақат ажойиб фантастика эди. Учинчидан, ким ошди савдолар бошқа "ҳаром" элементлар билан ўтказилмаслиги керак. Масалан, шариат қонунларида тақиқланган маҳсулот сотилмаслиги керак.

Агар сотувчи ва харидор ўртасидаги битим ким ошди савдоси пайтида амалга оширилган бўлса (бироз келишувга эришилган бўлса) ва бундан кейин бошқа харидор юқори нарх таклиф қилган бўлса, унда бу ҳолда шартномани бузиш тақиқланади. Агар мол эгаси сотишга фақат дастлабки розилик берган бўлса, бундай битимдан воз кечиш Исломда макрух деб қаралади.

  Хулоса, савдо-сотиқ масаласи ҳар доим долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Бугунги глобаллашув даврида тижорат турларини ва унинг илмини билмаган киши бозорда ҳақиқий рақобатчи бўлолмайди. Ким ошди савдосининг бошқа савдо турлари каби шариатда белгиланган тартиблари бор. Шунинг учун ушбу мақолада Пайғамбаримиз солаллоҳу алайҳи ва саллам томонидан баён этилган ҳадисларга мувофиқ сўз юритилган бўлиб, ким ошди савдосининг мазмуни-моҳияти ва унинг манфаатли томони билан бирга хатарли томонлари таъкидлаб ўтилди. Албатта, бу савдонинг илмини билиш ва суннатга мувофиқ иш тутиш молимизга барака ишимизга ривож келтириши муқаррар.

Тағаев Музаффар Отауллоевич,

Имом Термизий халқаро илмий тадқиқот маркази хўжалик ва иш-юритиш бўлими бошлиғи

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абдулҳамид Маҳмуд Таҳмаз. “Ханафитский фикх в новом обличье”, Издателский дом “Медиана” 2010 г. 
2. Абу Исо Muhammad ибн Исо ибн Сура ибн Ал-Даҳҳак ас-Суламий ат-Термизий. “Сунан Термизий. 
3. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Ҳадис ва Ҳаёт 11-жуз. Савдо, зироат ва вақф китоби.: – «Hilol-Nashr» нашриёт-матбааси, 2021.
4. old.muslim.uz
5. islommoliyasi.uz
6. islom.uz